Арассыыйа уларыйыыны туруорсар!
«Яблоко» партия 2011 сыллаах быыбар иннинээ±и платформата
Сергей Митрохин
Григорий Явлинскэй
Би´иги сыалбыт
«Яблоко» партия сµрµн сыала-соруга - Россия тэтимнээхтик сайдарын хааччыйар уонна гражданнарга сулууспалыыр конституция суолунан быраабы туту´ар аныгы демократическай социальнай судаарыстыбаны тутуу буолар.
Би´иги Дума±а то±о тала´абыт?
«Яблоко» гражданнар интэриэстэрин уонна дойдуну ол сыалга чуга´атар сокуон ылылларын туруорсаары, парламе²²а дьулу´ар.
Би´иги тугу утарабытый?
Би´иги былаас уонна урбаан кэлимсэ холбо´уутун. Би´иги ирдиибит:
- баай-дуол (ресурс) атыытыттан уонна бюджеттан киирэр µп-харчы олигархтар уонна чиновникар хармааннарын «а´атар сир» буоларын тохтотууну;
- бизне´ынан дьарыктанар дьон уонна кинилэр аймахтара судаарыстыбаннай дуо´унастаналларын бобууну;
- офшорга регистрацияламмыт компанияларга анал нолуок т³лµµр кэм олохтонорун; солуоктаах аукционнартан барыс киллэринээччилэртэн компенсационнай нолуогу.
Коррупцияны утары. Би´иги ирдиибит:
- чиновниктар дохуоттара хантан кэлбитин сатаан бы´аарбат тµгэннэригэр, ОХТ-рин Конвенциятын коррупцияны утары дьайыылар ту´унан 20-с ыстатыйатын толору бигэргэтэри;
- чиновниктар декларацияларыгар тотальнай бэрэбиэркэни ыытыыны, ким сатаан дохуотун уонна µбµн к³рд³рб³т³х ки´ини судаарыстыбаннай сулууспаттан устарга;
- чиновниктары уонна депутаттары судаарыстыба кыттыгастаах компаниялар директордарын сµбэтигэр киирэллэрин бобору;
Дойду гражданнарын кыахтара тэ²э суох буолуутун утары. Би´иги ирдиибит:
- чиновниктар уонна депутаттар олоххо-дьа´ахха уонна медицина±а, транспортка о.д.а. ордук ³²³н³н ту´аналларын, «чыпчы²на´арынан» ³йд³´³рµ тохтотору;
- чиновниктарга уонна к³нн³рµ гражданнарга биир пенсионнай ти´иги (системаны) тэрийэргэ; улахан уонна кыра урбаан тэ² бырааптаах буолуутун сити´эргэ.
Национальнай ³ст³´µµнµ уонна тулуйсубат буолууну утары. Би´иги ирдиибит:
- омугунан ³ст³´µµ уонна этническэй, расовай быраабы сарбыйыы (дискриминация) тахсар тµгэнигэр кытаанах эппиэтинэскэ тардыыны;
- орто оскуола программатыгар омуктар икки ардыларынаа±ы кэпсэтии уруоктарын киллэриини.
Тоталитаризмы уонна сталинизмы утары. Би´иги ирдиибит:
- сталинскай уонна большевискэй репрессиялары к³мµскэ´иин и´ин эппиэтинэскэ тардыыны;
- ааспыт тоталитарнай кэм содулун туоратар судаарыстыбаннай программа ылынары.
Би´иги туох ту´угар охсу´абытый?
Аныгы судаарыстыба и´ин - ки´и уонна гражданин быраабын уонна к³²µлµн кµ³мчµлээбэт судаарыстыба и´ин
Бэйэмньи (личность) быраабын уонна тыытыллыбат (неприскосновенность) буолуутун и´ин
- тус бэйэ оло±ун кистэлэ²э: суруйсуу уонна телефонунан кэпсэтии, дьиэ-уот тыытыллыбат буолуута;
- к³²µлµ хааччахтаа´ыны уонна к³²µлµ талбытынан сарбыйыыттан к³мµскээ´ин;
- быраабы к³мµскµµр уорганнар µлэ´иттэрэ гражданнары утары сокуоннайа суох дьайыыларын и´ин накаастабыл ³´µллµбэтигэр;
- к³²µллэрэ бы´ыллан сытар гражданнар усулуобуйаларын к³рµµ-истии.
Гражданнар бырааптарын ту´угар
- демонстрацияны, хаамыыны, миити²и, пикети тэрийии эрдэттэн биллэриилээх буолар бэрээдэгин олохтоо´ун;
- эр дьон уонна дьахталлар тэ² бырааптаныыларын хааччыйыы, дьахтарга кµµ´µлээн дьайыыны уонна быраабын сарбыйыыны тохтоторго;
- коммерческайа суох холбо´уктар олохтонууларыгар уонна µлэлэригэр к³²µлµ олохтоо´у²²а;
- к³рд³р³р - и´итиннэрэр ситимнэргэ халба²а суох к³²µлµ биэрэргэ;
- тутулуга суох уопсай национальнай общественнай телевидениены олохтоо´ун.
Демократия и´ин
- дьа´алта кыттыгастаах, к³рµнньµктээн ыытыллар быыбардары тохтотуу;
- быыбардыыр хамыы´ыйа састаабын та²ыыга бары партиялар кыттыахтаахтар;
- политическэй партиялар регистрацияларын судургутутуу;
- сокуон ылынар араас та´ымнаах мунньахтарга политическэй партиялар ылыахтаах куоластарын 3%-²а дылы аччатарга.
Тутулуга суох кырдьыктаах суут и´ин
- эрдэттэн тус сы´ыаннаах µлэлиир сууттан уонна суут эйгэтин коррупциятыттан эмсэ±элээбит дьону быы´ыырга уонна µтµ³ аатын т³нµннэриигэ µлэлэ´ии;
- суут сымыйа буруйдаа´ынын и´ин судьуйалары кытаанах эппиэтинэскэ тардарга;
- суут корпустарын тосту са²ардарга;
- анал сулууспаларга уонна дойду кµµ´µн хааччыйар структураларга гражданскай хонтуруол олохтонуутугар;
- куттала суох буолуу федеральнай сулууспа, к³мµскэллээх буолуу федеральнай сулууспа, полиция уонна да атын дойду кµµ´µн хааччыйар структуралар боломуочуйаларын оло±о суох кэ²этиилэрин хааччыйар сокуону уонна сокуон аакталарын уларытарга;
- парламент хонтуруолун уонна парламент силиэстийэтин ыытыы, общественнай тэрилтэлэр ³ттµлэриттэн хонтуруоллаа´ыны тэрийии.
К³дьµµстээх федерализм уонна национальнай политика ту´угар
- Федерация Сµбэтин чилиэннэрин Федерация субъектарын нэ´илиэнньэтэ талыахтаах;
- РФ субъектарын ситэриилээх былаа´ын ба´ылыктара быыбарданыахтаахтар;
- геополитическэй, экологическэй кутталлаах уонна климат ³ттµнэн м³лт³х усулуобуйалаах регионнарга судаарыстыбаннай ³й³бµл о²о´уллуохтаах;
- тылларга (татар, башкир уо.д.а. башкирскайы тылбаастыыр тылбытыгар уларытабыт. Татар тылыгар «татарскай уонна башкирскай) судаарыстыбаннай ³й³бµлµ уонна Арассыыйа норуоттарын культуралара диэни хаалларга; судаарыстыбаннай федеральнай уонна региональнай к³рд³р³р-и´итиннэрэр ситимнэргэ судаарыстыбаннай ³й³бµлµ - Арассыыйа норуоттарын тылларынан, ти´игин быспат бэчээттэниини уонна и´итиннэриини хааччыйыы;
- национальнай республикалар олохтоохторугар т³р³³бµт тылларынан хаачыстыбалаах µ³рэх ылалларын хааччыйыыны мэктиэлиири сити´иэххэ; Россия территориягар баар орто оскуолаларга т³р³³бµт тылларын уонна литератураларын µ³рэтиэн ба±алаахтарга кыах биэриини хааччыйыахха;
Олохтоох бэйэни салайыныы толору сайдарын ту´угар
- олохтоох бэйэни салайыныыга сы´ыаннаах, бу уорганнарын кытта чуолаан с³бµлэммэтэх сокуоннары хаттаан к³рµµ;
- µп-мал баайыттан нолуок киириитин барытын олохтоох та´ым²а биэриини; кинилэри кытта с³бµлэммит бы´аарыы ылыныытын.
Идэтийбит армия ту´угар
- контракка оло±урбут идэтийбит армия±а к³´µ³ххэ; байыаннай сулууспалаахтарга хамнас µрдээ´инин уонна дьиэнэн хааччыллыыны, пенсияларын аа±ыллыытыгар кµ³мчµлµµр бэрээдэги туоратары сити´эргэ;
- аармыйа тутулун (структуратын), техническэй хааччыллыытын уонна ахсаанын чахчы суо´уур кутталга с³п тµбэ´иннэрэн салайыныыны сити´эргэ.
К³дьµµстээх тас политика ту´угар
- дойду кэлимин харыстаа´ын уонна быыса´а сытар дойдуларга Арассыыйа куттала суох буолуу мэктиэтэ буоларын сити´ии;
- Европа дойдуларын уонна Европейскай сою´у кытта Россия са²а ньымаларынан бииргэ µлэлэ´иитин сайыннарыы, визаны ирдээ´ини тохтотору;
- норуоттар икки ардыларынаа±ы тэрээ´иннэр уонна конвенциялар нормативтара уонна стандартара дойду сайдыытыгар бы´аччы наадалаах уонна ту´алаах, бу манна Арассыыйа бы´аччы кыттыытын кэ²этиигэ µлэлэ´ии;
Социальнай рынок экономикатын ту´угар
Чаа´ынай бас билии тыытыллыбат буолуутун ту´угар
- маассабай бас билээччи - миноритарнай акционер, квартира, тыа сирин дьиэлэрин, сирдэр учаастактарын о.д.а быраабын туту´ууну хааччыйыы уонна к³мµскээ´ин;
- бас билиини регистрациялаа´ын судургутук уонна тµргэнник ыытыллыытын сити´ии.
Конкуренцияны сайыннарар ту´угар
- олохсуйбут монополиялар улахан ороскуоттарын булгуччулаахтык дьэ²кир атыы механизмынан а´аралларын сити´ии;
- олохсуйбут монополиялар µбµ корпоративнай туттууларын ту´унан сонуннары Интернеккэ бэчээттээ´ин;
- дьа´алта ³ттµттэн мэ´эйи µ³скэтии уонна урбааньыттары кы´арыйыы и´ин накаастаа´ыны кытаатыннарарга;
- монополиялар тарифтарын бигэргэтии дьэ²кир буоларын олохтоо´ун, тарифтара µрдээ´инин иннинээ±и кэм инфляциятын ту´анан хааччахтыахха.
Са²а экономическай политика уонна сырьеттан тутулуктаах буолууну тохтотуу ту´угар
Арассыыйа экономиката му²утуурдук сайдан µµнэрин ту´угар, би´иги «Сир-дьиэ-суол» диэн биирдиилээн чаа´ынай дьиэни маассабайдык тутуу программатын о²орбуппут. Арассыыйа, номнуо бу кµ²²э, бэйэтин м³лµйµ³нµнэн ахсааннаах гражданнара бэйэлэригэр уонна о±олоругар дьиэ тутталларыгар к³м³л³´³р кыахтаах. Ону та´ынан, инфраструктуралаах сирдэри чаа´ынай бас билиигэ, ыаллар дьиэ тутталларыгар маассабайдык босхо биэриини бы´аччы наадалаа±ынан аа±абыт. «Сир-дьиэ-суол» бырагыраамма олоххо киириитин тµмµгµнэн буолуо:
- дьиэ тутар анал сыаллаах сири гражданнарга босхо биэрии, ис наадыйыыны (спрос) сайыннарыы уонна биирдиилээн дьиэ тутуутугар м³лµйµ³нµнэн µлэ миэстэтин та´ааран, дьи²нээх экономика тµргэнник µµнµµтµн сити´ии;
- гражданнарга бэриллибит инфраструктуралаах сирдэри суолунан, гаа´ынан, уотунан, уунан хааччыйыыны судаарыстыба суотугар уонна ³й³³´µнµнэн ыытыы (сµнньµнэн саппаас фондаттан).
Кыра уонна орто урбааны дьи²нээхтик ³й³³´µн ту´угар
- судаарыстыбаннай бюджет та´ынаа±ы фондаларга страховка т³л³бµрµгэр туруорууну (ставка) намтатыы;
- льготалаах кредит ти´игин тэрийии;
- «норуот ырыынагын» тэрийии - рынокка турар сирдэри, сµнньµнэн, кыра бизнес кооперативтара атыыла´алларыгар быраабы биэрии;
- арендаланар муниципальнай дьиэлэри уонна олор турар сирдэрин атыыла´ыы быраабыгар кытаанах мэктиэлээх буоларыгар;
- улахан урбаан уонна сырье урбааныттан уратыларга уопсай налоговай кыамтаны (нагрузканы) аччатарга.
Социальнай ара²аларга арахсыыны м³лт³т³р ту´угар
- табаар уонна ³²³ кэри²ин улаатыннарыы, кэ²этии уонна атыыла´ааччы корзинатын алын кээмэйигэр кэлэрин сити´ии;
- µлэ т³л³бµрµн алын кээмэйин орто хамнастан 50%-ттан кыра буолбат гына µрдэтии;
- сырье баайын атыытын сорох чаа´ынан а±а к³лµ³нэ Фондатын тэрийэргэ;
- пенсияны уонна социальнай пособиены µрдэтии;
- инвалидтар пособиеларын µрдэтии, инвалидтарга µлэ миэстэтин та´аарыы уонна кинилэргэ куоракка «мэ´эйэ суох» эйгэни тэрийии.
¥лэ бырааба мэктиэлээх буоларын ту´угар
- забастовка тэрийиигэ дьи²нээх быраап баар буолуутун олохтуурга;
- иэс µлэни боборго;
- к³²µл профсоюз тэриллиитин мэктиэтин, профсоюз лидерэ у´улларын утарар мэктиэни сити´эргэ.
Ки´и капиталыгар инвестициялыыр ту´угар
¥³рэхтээ´ини сайыннарыыга
- босхо орто уонна кыаллымтыа (доступный) сыаналаах µрдµк µ³рэх;
- о±о саадтарын ахсаанын элбэтии, хас биирдии о±ону о±о тэрилтэтигэр миэстэнэн хааччыйыы;
- о±о тэрилтэлэрин, оскуола, профессиональнай µ³рэхтээ´ин, µрдµк µ³рэх тэрилтэлэрин преподавателлэрин хамна´ын хас эмэ т³гµл µрдэтии;
- µ³рэх тэрилтэлэригэр коррупцияны тохтотуу уонна коммерческай сы´ыа²²а к³´µµттэн аккаастаныы.
Доруобуйа харыстабыла хаачыстыбалаах уонна сыаната с³бµгэр буоларыгар
- босхо ³²³нµ олохсутан (стандартизациялаан), босхо эмтэнэри сити´ии;
- медицина µлэ´иттэрин хамнастарын µрдэтии;
- нэ´илиэнньэ босхо бэрэбиэркэни барарын (диспансеризацияланарын) сити´ии;
- дэ²²э к³ст³р эми уонна анал медицинскэй оборудование импортыгар пошлинаны суох о²оруу;
Науканы ³йµµргэ
- учуонайдар интеллектуальнай бас билиилэрин бырааптыыр кытаанах мэктиэлэри о²оруу;
- эдэр учуонайдары судаарыстыба ³ттµттэн ³й³³´µн;
- научнай чинчийиигэ ту´аныллар дэ²²э к³ст³р оборудование импордыгар пошлинаны суох о²оруу.
Гражданнары российскай култуура±а сы´ыарыы
- култуура уонна искусство µбµлэниитин улаатыннарыы;
- култуура объектара сыана уонна территория ³ттµнэн кыаллымтыа буолалларын сити´ии;
- судаарыстыба µбµнэн µµнэр сµ´µ³х ыччаты культурнай олоххо угуйуу.
Тулалыыр эйгэбит ыраас буоларын ту´угар
- экология Министиэристибэтин хаттаан тэрийии;
- судаарыстыбаннай экология эскпертизатын институтун ч³лµгэр тµ´эрии;
- ресурсаны о²орон та´аарар АЭС-ы эсплуатацияттан та´ааран, са²а АЭС тутууттан уонна тас дойдуттан онно о²о´уллубут ядернай уматыгы киллэрииттэн аккаастанарга;
«Яблоко» Арассыыйа гражданнарыгар би´иги дойдубутун сайыннарар программаны сµбэлиир. XXI-c µйэ±э гражданнарын оло±ун тупсарыыга аан дойдуга саамай µрдµк та´ымнаах дойдулар маннык суолунан сайдан, µлэлээн кэллилэр, салгыы µлэлии сылдьаллар.
Билигин би´иги дойдубут талар кэмэ:
- XXI µйэ±э сайдыы суолунан барары,
- эбэтэр биир миэстэ±э тэпсэ²нээн (стагнация), XXI-c µйэ ортотугар да тиийбэккэ, µ´µс дойдуга тимирэри.
Бу талыыны э´иги о²оро±ут, ытыктабыллаах быыбардааччылар!
